مسجد جامع ارومیه

ین واحد های معماری، به مرور زمان در طول تاریخ در اطراف هسته اولیه مجموعه، یعنی شبستان گنبددار آن، که در ضلع جنوبی صحن قرار دارد،  شکل گرفته است. احتمال اینکه قدیمترین قسمت مسجد بر روی بقایای بنایی مربوط به دوره ساسانی احداث شده باشد، بسیار زیاد است. چراکه مشابهت زیادی بین پلان شبستان و قسمتی از چهل ستون با پلان کاخ ساسانی دامغان و طرح چهارطاقی مانند اتاق مربع گنبد دار وجود دارد.

در قدیمی ترین منبع تاریخی درباره مسجد جامع می توان به نوشتار مَقْدِسی در کتاب «احسن التقاسیم فی معرفت الاقالیم» اشاره کرد: «ارمیه زیبا است و دژی آباد دارد. جامعش درمیان بزازان است بارو و نهری دارد.» با توجه به اینکه مَقْدِسی کتاب خود را در سال 375 ق نوشته است گزارش او بیانگر آن است که پیش از دوره سلجوقی ارومیه دارای مسجد جامعی بوده که در میان بزازان قرار داشته است.

یکی از زیباترین بخش های این مسجد، محراب آن است. محراب بزرگ و گچبری شده مسجد در ضلع جنوبی گنبد خانه و در محل محراب قدیمی به صورت برجسته و الحاقی قرار گرفته است .این محراب همراه با محراب اولجایتو از نفیس­ترین محرابهای ایران به شمار می‌آید و در ردیف پرکارترین،  بزرگترین و قدیمی ترین محرابهای گچبری زمان ایلخانی است که در سال 676 هجری بدست هنرمندی توانا به نام «عبدالمومن بن شرفشاه النقاش تبریزی» ساخته شده است.  ارتفاع آن 82/7 متر و عرض آن 48/5 متر است.  خطوط استفاده شده در کتیبه های محراب کوفی و ثلث است و متن آنها برگرفته از آیات قرآنی و احادیث پیامبر(ص) و همچنین نام سازنده محراب است.

در حاشیه بیرونی محراب، آیه 255 و قسمتی از آیه 256 سوره «بقره» به خط کوفی و در حاشیه داخلی کتیبه دیگری به خط ثلث شامل آیه 1 تا 12 سوره «مومنون» گچبری شده است. در جایگاه پیشنماز نیز کتیبه ای به خط کوفی شامل آیه 18 سوره «آل عمران» بصورت گچبری نوشته شده است.

این مسجد ارزشمند با مساحت 5/1050 متر مربع در سال 1314 ه ش به شماره 243 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.