مقبره الشعرای تبریز | مدفن 400 تن از شعرا و ادیبان ایران

تبریز از دیرباز مامن انسان های بزرگ و شریفی بوده است که با تمام داشته های خود به بزرگی نام این شهر و دیار کمک کرده اند و از طرفی نام خود را برای همیشه جاودان ساخته اند. مردان و زنان فرهیخته و غیوری که تا پای جان برای اعتلای اسم کشور، شهر و هم‌میهن و همشهری های شان تلاش کرده و از هیچ کوششی در این راه دریغ نکرده اند. خاک هنر پرور این شهر در کنار پرورش انسان های بزرگ در دوره های مختلف تاریخ، پناه و محل آرامش انسان های بزرگ از شهرها و سرزمین های دیگر نیز بوده است؛ افرادی که برای انجام کارهای بزرگ از راه های دور و نزدیک راهی تبریز می شدند و در آنجا کارهای علمی و هنری خود را دنبال می کردند. 

بنای یادبود مقبره الشعرای تبریز این روزها با آن سازه منحصر به فرد و تماشایی‌اش، یکی از نمادهای فرهنگی شهر تبریز محسوب می شود. برای بازدید از این مقبره باید راه محله تاریخی سُرخاب در قلب شهر تبریز را پیش بگیرید. مقبره الشعرا آرامگاه شاعران معنی می دهد و در گذشته بخشی از گورستان محله سرخاب محسوب می شد. گورستانی که از 800 سال پیش تا به امروز بیش از 400 شاعر، عارف و نویسنده را در خود جای داده و مدفن انسان های بزرگی شده است. معروفترین شاعر خفته در این مقبره استاد شهریار است که در سال 1367 جسم ایشان در این مکان آرام گرفت. از دیگر شخصیت های مهمی که در مقبره الشعرا به خاک سپرده شده اند می توان به حکیم اسدی توسی، قطران تبریزی، خاقانی شروانی، همام تبریزی، ظهیرالدین فارابی، لسانی شیرازی و ... اشاره کرد. این مقبره در نزدیکی بناها و مقابر معروف و تاریخی مانند ربع رشیدی، بقعه سید حمزه، مسجد صاحب الامر، خانه و موزه قاجار و .... قرار گرفته است. به گفته کارشناسان این مقبره مجموعه ای غنی از تاریخ ادبیات ایران است که گستره جغرافیایی آن حتا از مرزهای کشورمان نیز فراتر می رود. 

افراد مشهور دفن شده در مقبره الشعرای تبریز

بنا به روایت هایی بیش از 320 شاعر و عارف، و بنا به گفته ای دیگر بیش از 400 تن در این مقبره الشعرا دفن هستند. افراد نامداری از سرزمین ها و شهرهای مختلف که در کنار هم باعث غنای فرهنگی و هنری تبریز قدیم و همبستگی و افتخار تبریز جدید شده اند. در این قسمت سعی داریم تا شما را با تعدادی از مشهورترین شاعران و ادیبانی که برای ابد در این گورستان خوابیده اند بیشتر آشنا کنیم. البته اسامی تمامی آنها مشخص نیست، از طرفی دیگر صحبت در مورد تمام این شاعران نیز در حوصله این مقاله نمی گنجد. اگر دوست دارید تا به فهرست بلند شاعران دفن شده در این مکان دسترسی داشته باشید می توانید از  لینک پی دی اف درج شده در پایان مقاله کمک بگیرید.

سید محمد حسین بهجت تبریزی متخلص به شهریار 

محمدحسین بهجت تبریزی متخلص به شهریار در کنار خاقانی از مشهورترین شعرای دفن شده در مقبره الشعراست. او در سال 1325 ه.ق (1285 ه.ش) در شهر تبریز به دنیا آمد و در جوانی برای ادامه تحصیل به تهران رفت. در زمان ورود به پایتخت با استاد ابوالحسن صبا آشنا شد و نواختن سه تار و مشق ردیف های سازی موسیقی ایرانی را از او یاد گرفت. او همزمان با تحصیل در دالفنون تحصیلات علوم دینی خود را پیگیری کرد و در سال 1303 وارد مدرسه طب شد. در سال های حضور در تهران شهریار شعر فارسی و آذری را با مهارت می سرود و کم کم به چهره شناخته شده ای در حوزه شعر و شاعری ایران بدل می شد. او در فاصله سال های 1329 تا 1330 ه.ش اثر جاودانه خود حیدر بابایه سلام را خلق کرد. این اثر یکی از شاهکارهای ادبیات ترکی آذربایجانی به شمار می رود و در آن از اصالت و زیبایی ها شهر و دیار خود یاد کرده است. وی در سال 1332 به تبریز بازمی گردد و تحصیل در علم پزشکی را به دلیل شکست عشقی رها می کند. در این سال با یکی از بستگان خود ازدواج می کند و از این ازدواج صاحب سه فرزند می شود. در سال های دهه 40 شهریار به اوج شهرت خود رسیده بود، یک سوم قرآن را به خط زیبای نسخ خطاطی کرد و دیوان اشعار فارسی و ترکی آن چندین بار چاپ و بلافاصله نایاب شد. کتاب ارزنده سهندیه را در سال های اقامت خود در تبریز می سراید و در سال 1354 همسرش را از دست می دهد. وی پس از یک دوره بیماری در سال 1367 در بیمارستان مهر تهران بستری شده و از دنیا می رود. بنا به وصیت خود در مقبره الشعرای تبریز دفن می شود. 

روز ملی شعر و ادب فارسی (ایران) | سالروز درگذشت شهریار

27 شهریور سالروز درگذشت این شاعر گرانقدر و خوش آوازه است. این روز با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان روز ملی شعر و ادب فارسی انتخاب شد. به همین مناسبت در این روز در جای جای ایران برنامه هایی برای بزرگداشت این شاعر توانا و تجلیل از مقام شعر و هنر ایرانی برگزار می شود. 

 اسدی طوسی | اولین شاعر دفن شده در مقبره الشعرا

ابونصر علی بن احمد، اسدی طوسی اولین شاعر دفن شده در مقبره الشعراست. از او آثاری مانند قصاید مناظره، گرشاسب نامه، لغت فرس و کتاب نسخه البنیه عن حقایق الدویه بر جای مانده است. این شاعر اصالتا اهل توس خراسان بود؛ اما در سال 425 ه.ق (413 ه.ش) در تبریز از دنیا رفت و در گورستان سرخاب دفن شد. 

قطران تبریزی

شاعر معروف قرن پنجم هجری و دومین شاعری است که در سرخاب و مقبره الشعرا به خاک سپرده شد. او نخستین شاعر پارسی گوی آذربایجان محسوب می شود. دیوان قطران، دقیقی و منجیک از جمله آثار وی هستند. او در تاریخ 465 ه.ق (452 ه.ش) درگذشت و در سرخاب دفن شد. اهمیت آثار او در اشاره واقعه های مهم تاریخی تبریز نیز هست. 

خاقانی شروانی

خاقانی شروانی از مشهورترین شاعرانی ست که در مقبره الشعرا دفن شده اند. وی بزرگترین شاعر قرن ششم محسوب می شود و محل تولدش شروان یا شیروان است. در منابع تاریخی آمده است که این شاعر بزرگ در سال 520 ه.ق (505 ه.ش) متولد و در سال 595 ه.ق (578 ه.ش) در تبریز از دنیا رفته است. از جمله آثار این شاعر بزرگ می توان به دیوان اشعار، مثنوی تحفه العراقین، منشات خاقانی و مثنوی کوتاه ختم الغرایب اشاره کرد. 

ظهیرالدین فاریابی 

 پس از خاقانی مشهورترین شاعری که در مقبره الشعرا دفن شده، ابوالفضل طاهر بن محمد فاریابی متخلص به ظهیر است. او از اهالی بلخ بوده و در سال 522 ه.ق (507 ه.ش) متولد شده است. ظهیر بر خلاف خاقانی در فقر و تنگدستی در سال 598 ه.ق (581 ه.ش) از دنیا رفت. از آثار او می توان به دیوان شعرش اشاره کرد. 

لسانی شیرازی

مولانا وجیه الدین عبدالله لسانی شیرازی از دیگر شاعران مشهور دفن شده در مقبره الشعراست. در شیراز متولد شد و در بغداد و دارالسلطنه تبریز زندگی کرد. تاریخ وفات او را بین سال های 940 تا 941 ه.ق (912 تا 913 ه.ش) تخمین زده اند.

خواجه همام تبریزی

خواجه همام الدین محمد بن علاالدین فریدون تبریزی از شعرای بزرگ قرن هفتم بود. تخلص او همام و در زمان خود به اشعار سعدی علاقه و ارادت بسیاری نشان می داد. همام در سال 636 ه.ق (617 ه.ش) متولد شد و در سال 714 ه.ق (693 ه.ش) از دنیا رفت. از آثار او می توان به المجموعه الرشیدیه اشاره کرد. 

تاریخچه 

همان گونه که گفتیم تبریز از دیرباز ماوا و مامن شعرا، عرفا و نویسندگان فرهیخته بوده که در کوی ها و محله های قدیمی این شهر زندگی می کردند و روزگار می گذراندند. افرادی که چه اهل تبریز بوده چه از مکان دیگری به اینجا آمده بودند، شیفته این شهر شده و وصیت کرده بودند تا در دیار اولین ها به خاک سپرده شوند. در میان محله های مختلف، کوی سرخاب به دلیل اینکه شاعران بسیاری در آن زندگی می کردند شهرت و محبوبیت بسیاری داشت و بسیاری از بزرگان دوست داشتند تا بعد از مرگ در همین محله دفن شوند. تبریز پس از قرن ششم و زمانی که مرکز حکومت اتابکان آذربایجان لقب گرفت به پناهگاه شاعرانی بدل شد که به دنبال زندگی آرام و آسوده ای به دور از جنگ و نزاع بودند. خاقانی، ابوالعلا و فلکی از شروان و گنجه، ظهیر فاریابی و شاهپور نیشابوری از خراسان به تبریز آمده و در این شهر ساکن شدند. این شاعران در آن زمان در حظیره های (قبر، آرامگاه ابدی) مخصوصی دفن می شدند که بعدها به آنها مقبره الشعرا گفتند. شاعران دیگری نیز در دوره های مختلف از ایلخانان تا آق قویونلوها و دوران صفویه به این شهر می آمدند و وصیت می کردند در جوار خاقانی بزرگ دفن شوند. البته تا پیش از قرن هشتم اثری از نام این گورستان در آثار مکتوب به چشم نمی خورد. مکانی که با نام های حظیره الشعرا، حظیره القضاه و قبرستان سرخاب نیز از آن یاد می شد و شهرت پیدا کرده بود.  برای اولین بار در کتاب "لباب الباب" نوشته محمد عوفی در سال 618 ه.ق (600 ه.ش) شرح حالی از شاعرانی مانند خاقانی و فارابی -که در مقبره الشعرا- دفن هستند آورده شده است. قدیمی ترین اشاره به گورستان سرخاب نیز در کتاب "نزهه القلوب" تالیف حمدالله مستوفی در سال 740 ه.ق (718 ه.ش) به چشم می خورد. همچنین کتاب "تاریخ گزیده مستوفی" نوشته شده در سال 730 ه.ق به مقبره الشعرا اشاره کرده است. طی سال ها مقبره الشعرا با حادثه هایی مانند سیل و زلزله آسیب دید و بخش هایی از آن از میان رفت و شکل ظاهری آن تغییر پیدا کرد. به طوری که در سال 1193 و 1194 ه.ق (1158 و 1159 ه.ش) این گورستان متروک ماند. طباطبایی در کتاب خود "اولاد اطهار" تالیف سال 1294 ه.ق (1256 ه.ش) نوشته است که زلزله های سال های 1193 و 94 باعث شد تا آثاری از مقبره الشعرا باقی نماند. آقای عزیز دولت آبادی -محققی که خود نیز در این مقبره دفن شده است- در مقاله ای در مورد زلزله های تبریز نوشته است: با کمال تاسف از مزارات شهریاران شعر و ادب فارسی مثل خاقانی شروانی، اسدی طوسی، ظهیر فاریابی، مجیرالدین بیلقانی، حکیم قطران تبریزی، شاهپور بن محمد اشهری سبزواری، خواجه همام تبریزی و ..... کوچکترین نشانه و اثری نمی یابید. در سال 1350 به دلیل وجود قبر عارفان و نامدارن بسیار در این محوطه دولت تصمیم به بازسازی این مکان گرفت و مسابقه ای برای بازسازی و طراحی بنای یادبود آن برپا کرد. آگهی این طرح یادبود در روزنامه های اطلاعات، کیهان و مجله یغما برگزار و پیشنهاد "غلامرضا فروزان مهر" از میان پیشنهادهای دیگر برگزیده شد. کار عملیات ساخت این بنای یادبود در سال 1351 با جدیت پیگیری شد و به پیش رفت و تا سال 1361 ادامه پیدا کرد. بعد از آن وزارت فرهنگ و ارشاد متولی این مجموعه شد و اجرای ساماندهی طرح مقبره الشعرا را بر عهده گرفت. البته بنای یادبود مقبره الشعرا تنها بخشی از طرحی است که آقای فروزانمهر ارایه داده بود. بر اساس این طرح قرار بود پردیس فرهنگی برای تجمع هنرمندان و هنردوستان در این مکان ساخته شود. مجموعه ای تاریخی و فرهنگی که در صورت ساخته شدن به صورت کامل می توانست با مجموعه های فرهنگی مانند حافظیه و سعدیه رقابت کند. این طرحِ فرهنگیِ 11 هزار مترمربعی شامل ساخت آرامگاه، موزه، نمایشگاه و پیاده راهی بود که می خواست مناطق مختلف تاریخی سرخاب را به یکدیگر متصل کند. در طول این سال ها اما هنوز طرح نهایی مقبره الشعرا به طور کامل به اجرا درنیامده است و معلوم نیست چه زمانی مورد بهره برداری کامل قرار گیرد.

معماری مقبره الاشعرا

در مورد معماری مقبره الشعرا پژوهش های چندانی به عمل نیامده است؛ اما مصاحبه هایی با معمار آن انجام شده که می تواند به فهم هر چه بیشتر طراحی و معماری این اثر کمک کند. سازه ای که تلفیقی از هنر معماری مدرن و سنتی را در خود جای داده است و به گونه ای طراحی شده که بتواند حس ارتباطی بین بیننده و تازه بودن طرح برقرار کنند. هدف از اجرای چنین طرحی از دست ندادن جذابیت معماری در گذر زمان بود. معمار بنا، آقای فرزانمهر در مورد ساخت و استحکام ساختمان مقبره الاشعرای تبریز می گوید: برای اجرای طرح و مطمئن شدن از مقاوم بودن زمین ابتدا پنج لایه از زمین را کوبیدیم تا به مقاومتی برابر 1.2 کیلوگرم به ازای هر سانتی متر مربع به دست آوریم. هسته اصلی این سازه فلزی است و با قطعه های بتونی پوشانده شده است. بنای اصلی مجموعه مقبره الشعرا بیش از 30 متر ارتفاع دارد و در طول سال ها به یکی از نمادهای هویتی، هنری و فرهنگی تبریز تبدیل شده است.آقای فروزانمهر همچنین در مورد طرحی که ارایه کرده بود اشاره کرد که اگر در همان زمان این طرح به درستی و به صورت کامل اجرا می شد می توانست تا 500 سال دوام و ماندگاری داشته باشد. 

آنچه در اینجا می بینید

زمانی که از پله های مقبره الشعرا بالا می روید با سازه ای عظیم روبرو می شوید که با هنرمندی تمام ساخته شده و با طاق هایی در هم فرورفته شما را در بر می گیرد. برای رسیدن به در ورودی باید از پله ها پایین آمده و وارد فضای اصلی زیرین نماد یادبود مقبره الشعرا شوید. به بخش اصلی که می رسید خود را درون اتاقی بزرگ با چند اتاق کوچک تر در کنار، می بینید. قبری در گوشه اتاق توجه شما را به سمت خود جلب می کند. محلی که با شیشه حصار کشی شده و اشعاری بر روی آن نقش بسته است. این، قبرِ محمدحسین شهریار شاعر شهیر ایرانی و تبریزی است. دور تا دور اتاق با شعر نوشته ها، مجسمه ها و تابلوهایی از اشعار مختلفی که در اینجا دفن شده اند پر شده است. چند بخش جانبی نیز در اینجا به چشم می خورد که یکی از آنها به کارهای اداری و یکی نیز به فروش کتاب، صنایع دستی، مجسمه های کوچک و ... اختصاص پیدا کرده است. در دیگر بخش ها نیز می توانید با دیگر شاعران و بزرگان خفته در این مکان بیشتر آشنا شوید. مقبره الشعرا همچنین راهنماهای تخصصی دارد که می تواند سوال های خود در مورد این مکان را از آنها بپرسید. 

مسیر دسترسی

آدرس: آذربایجان شرقی، تبریز، محله ششگلان، خیابان ثقه الاسلام، جنب خیابان عارف، مقبره الشعرا

برای رسیدن به مقبره الشعرا باید خود را به بلوار بسیج بلوار 29 بهمن برسانید. راه خیابان امام خمینی را در پیش بگیرید و بعد از گذشتن از مسجد کبود به سمت شمال و خیابان ثقه الاسلام بپیچید. در اولین چهار راه و در دست راست خود مقبره الشعرا را خواهید دید.

جاذبه های نزدیک

از جمله جاذبه ها و دیدنی های نزدیک به مقبره الشعرا می توان به موارد زیر اشاره کرد: 

موزه قاجار در فاصله تقریبی 500 متری پیاده 

بقعه سید حمزه در همسایگی 

ربع رشیدی در فاصله 4 کیلومتری